I 1986 skreiv Erland Grev ein artikkel i Gudbrandsdølen om «drag or bygningssoga» i Vågåmo sentrum. Det var ein glitrande god og velskrive artikkel ( som alt Erland Grev sende frå seg), men konklusjonen var hard:
«Vågåmoein var før 1920 ei samling av nette små tunskipnader i for det meste 1. høgda hus i laft og torvtak, små glas i kvite karmar med luker til å slå attfor . Små forhold og små krav. Råemne produsert og henta i bygden, og av folk frå bygden etter generasjonars skikk og tradisjon. Ja, tenk på Kokkehaugen, Arnesmoen, G-Moen, Brustugu, Smedsmo og heile greida, uppdelte kvar for seg i små einingar med dobbelte kupulsteinmurar umkring. Og uppi dette den brunsteikte Vågåkyrkja som representant for det store peikande mot høgheimen. Det blir fest i sinnet og varme i bringa når ein drøymer seg inn i dette miljøet. I dag er Vågåmo « tett-sted» planmessig regulert med eit virvar av stygge hus i - med Gud veit kva for eit tøte( stoff), med flate takk som dryp så det kless. Tenk at arkitektar ikkje kan hjelpe vatnet til å følgje naturens lov. Det heile ein tradisjonslaus hakkamat av motar og stilløyse som vågåfolk ikkje veit namn på. Korleis ser det ut det som kjem etter dette?» Så langt Erland Grev.
Korleis har det gått med Vågåmo i dei snart 40 år som er gått etter at Erland skreiv desse linene?
Det er vel lov å seia at det kunne ha gått verre. Sume av skadane og øydeleggingane har vorte retta opp. Det hjelpte godt at kommunehuset midt i sentrum fekk ordentleg tak, slik at « vatnet ikkje kless ned» , og vart trekledd.
Kva for ein arkitekt hadde hatt slik pervers fantasi at han ville ha ei fæl betong- og plastikk- kasse rett overfor den gamle kyrkja frå 1624?
Og korleis kunne dei daverande kommunepolitikarane velsigne dette monstrumet?
Ein annan eigedom i sentrum er Søre Bu eller Halland som fiolinmakar Helge Bergnord etter ein livslang innsats har berga frå forfall, og med fin hand har omforma til ei glede for auga. I sentrum ligg også dei tømra storbygningane som vagværar kjenner under namna Kirkenær og Bokhandelen. Nye eigarar har forvalta arven med vet og respekt.
Lie-hjørnet og Veistad står der like fine eller finare enn vi hugsar det frå barndomen på 1950-talet.
Prestegarden har etter år med skriv og kiv vorte ei perle med godt tilpassa nybygg og stor aktivitet. Kanskje vi nå har lov til å gle oss over at presten ikkje bur der lenger?
Det gamle Kjøpanger-tunet er ei anna perle som utanbygds eigarar tek vakkert vare på, og steller med på beste måte.
Slik blir sume gamle eigedomar - og det finst mange fleire enn dei som her er nemnde - tekne vare på , verna og vidareutvikla med respekt og nennsam hand.
Nå har fleire oppdaga desse kvalitetane ved Mo’ om. Ein ung investor som har satsa stort på Vågåmo sentrum, har visstnok sagt at dette har kvalitetar som kan gjera det til ein turist- attraksjon på line med Røros.
Kanskje har han rett, og iallfall gjev det Vågå noko å strekkje seg etter. Men da må ein etter mi meining ta til å trekkje inn og ta med i kvalitetsvurderinga meir enn bygningar. Det eg tenkjer på er dei eldgamle steingardane, eller « kupulsteinmurar» som Erland treffande kalla dei, som omkransa geilane og dei gamle stuguhusa, og som ber vitne om generasjonars slit, og kan hende også stilsans.?
For meg er desse eit nesten like viktig element i det gamle Mo’ om som gamle hus. Mange av desse har framsteget sopt til side; ikkje reint få har overlevd, kanskje av litt tilfeldige årsaker. Ein av dei finaste gamle steinmurane finn vi rundt eigedomen åt Kari Storvik. Men det finst mange andre.
Sume slike gamle minnesmerke blir framleis og uforståeleg nok framleis utradert. I desse dagar blir det utført arbeid for å reise nye aldersbustader ved Vågåheimen.
Til mi store sorg ser eg at restane av den gamle kupulmuren på dette området ser ut til å bli øydelagt. Var dette verkeleg naudsynt? Er det ikkje mogleg å la noko stå att?
I byggje-området står det også ei gamal timbra-stugu. Mo’ingar av min generasjon vil hugse at gamle Tor Viste og sonen hans Harald budde her. På spørsmål om den gamle stugu etter Viste-karane har eg fått som svar at ho skal flyttast til ein annan stad . Hadde det ikkje vore mogleg å finne ein plass mellom aldersbustadene til ei litol timbra-stugu som alltid har stått der ho står?
Kanskje hadde til og med sume av dei framtidige leigebuarane hatt glede av å sjå noko anna rundt seg enn einsformig kasse-arkitektur. Kanskje har Vågåmo sentrum Røros- kvalitetar; kvalitetar som kan gjera det til ein turist-magnet. Men turistar kjem ikkje for å sjå på asfalt og kasser av tre. Dei kjem for å oppleva noko opphavleg og ekte, gjerne kombinert med til dømes utstillingar og god mat, slik dei har lykkast med i Galleri Ullinsvin og Andre Etasje.
Vågå må altså passe seg så dei/vi ikkje blir sitjande att med berre eit 3-4 prakteigedomar i sentrum, etter å ha skuffa unna alt anna av tradisjon, historie og kulturlandskap.